Khi xem một bộ phim, bạn thường thấy khi diễn ra một bối cảnh nguy hiểm, những nhân vật phụ thường hoảng hốt vội và tranh giành, thậm chí đạp lên đồng đội để tìm lối thoát. Nhân vật chính thường rơi vào cảnh trâu chậm uống nước đục nhưng cuối cùng lại là người sống sót. Còn nhân vật phụ thường là vật tế thần. Khi xem phim, bạn sẽ cảm thấy kết cục như vậy thật hiển nhiên. Nhưng khi bộ phim xảy ra ngoài đời thực thì mọi thứ không đơn giản như vậy. 

Hệ thống tổ chức tư duy của con người được Daniel Kahneman mô tả trong cuốn “Tư duy nhanh và chậm” có cấu trúc gồm 2 phần như sau: 

· Hệ thống 1: hoạt động theo cơ chế TRỰC GIÁC, tự động và mau lẹ, vô thức. Hệ thống này phát triển tự nhiên ở mỗi người, đặc biệt là để cảnh báo nguy hiểm (kiểu khi có con chó nó định cắn mình thì thay vì suy tính xem xác suất nó bị dại là bao nhiêu % thì tốt nhất là chạy). Mọi người thường có xu hướng tin vào trực giác của mình và đánh giá trực giác của mình tốt hơn mặt bằng chung. Khi sử dụng trực giác, bạn thường có xu hướng xây dựng một câu chuyện đầy đủ ngay khi có 1 sự kiện xảy ra mà trực giác bạn tin là đúng nhưng bạn chưa hề kiểm chứng. Trực giác đặc biệt phát huy tác động khi có hiệu ứng đám đông, người ta cũng như tôi. Vấn đề của trực giác là sai số lớn, câu chuyện thường bị dựng lên theo kiểu quá hưng phấn hoặc bi kịch. 

· Hệ thống 2: hoạt động theo tư duy LOGIC, chậm, đòi hỏi sự vận động của ý thức, đòi hỏi nỗ lực tính toán. Con người sử dụng hệ thống này khi đưa ra những quyết định quan trọng (Ví dụ như all in khí chơi Poker). Hệ thống này phụ thuộc vào khả năng học tập và kinh nghiệm của mỗi người nhằm làm tăng xác suất thành công trong các quyết định quan trọng. 

Ví dụ: Khi có 1 bệnh nhân Covid mới, Hệ thống 1 sẽ kích hoạt trực giác để phản ứng nhanh với nguy hiểm. Nếu như hệ thống 2 không vận hành thì hệ thống 1 sẽ kích hoạt yêu cầu phản ứng nhanh, chúng ta sẽ lao ra mua thùng mỳ và giấy vệ sinh. Hầu hết ai cũng sẽ xử lý tình huống này như vậy khi sử dụng trực giác. 

Tuy nhiên, hệ thống 2 của mỗi người lại vận hành khác nhau do logic của mỗi người khác nhau. Ví dụ hệ thống 2 của mình sẽ phanh mình lại trước khi lao ra mua đồ bằng 1 vài câu chất vấn : Nếu không mua mỳ đêm nay thì xác suất mua được mỳ ngày mai/ ngày kia/ tuần tới ntn ? Tại sao tôi phải tích góp giấy vệ sinh khi nhà mình vẫn còn vòi nước ? Việc tích trữ mỳ ăn liền và giấy vệ sinh nếu thực sự cần là chưa đủ, còn cần thêm thuốc nhuận tràng nữa chứ vì chỉ ăn mỳ không thì chắc chắn nhu cầu dùng giấy vệ sinh giảm, không thể xài hết đống giấy vệ sinh tích trữ ?

 Quay lại vấn đề về chu kỳ kinh tế mình có đề cập trong bài viết trước, tại sao lại có chu kỳ nợ ? Tại sao con người không vay đủ rồi dừng mà cứ vay quá lên cho đến khi vỡ nợ ? Câu trả lời nằm ở số đông tư duy theo trực giác, bản chất con người luôn sợ mình trâu chậm uống nước đục sẽ thiệt thòi. Trực giác luôn đẩy con người vào hoàn cảnh hung phấn quá độ hoặc sợ hãi quá độ. Trên chu kỳ nợ, điều đó thể hiện bằng những khi tín dụng quá dễ dãi cho đến khi credit crunch (tín dụng đóng băng do vỡ nợ, chả ai tin ai).

 Trên thị trường vàng, thị trường cổ phiếu, khi giá rẻ chả ai mua vì sự sợ hãi quá độ nhưng khi giá quá cao thì lại tranh nhau mua vì sợ không tham gia sẽ mất phần. Trực giác là có ích nhưng hệ thống 2 mới nên là điểm tựa cho bạn khi ra quyết định. Trong hầu hết các quyết định quan trọng của cuộc đời, trực giác không nên đóng vai trò quan trọng (trừ những hoàn cảnh bạn đang đi bị con hổ nó vồ). 

Cá nhân mình rất sợ những diễn giả hùng hồn nhưng không có bằng chứng gì cụ thể cả. Có rất nhiều câu chuyện có vẻ rất đáng tin nhưng thực ra lại hoàn toàn sai. Điều tệ hại là chúng được lan truyền khắp nơi. Hệ thống 2 nếu hoạt động tốt sẽ giúp bạn có cái nhìn đa chiều, từ đó tăng xác suất tìm được bản chất sự thật. 

Khi ở bối cảnh khó khăn, hãy nhớ lại câu chuyện 2 người tù trong lý thuyết trò chơi (Prisoner’s dilemma). Nếu cùng hợp tác lợi ích của tập thể là cao nhất nhưng cuối cùng cả 2 đều chọn phương án tệ nhất là tố cáo nhau vì sợ nhận phần thiệt hơn. Trong bối cảnh xã hội cần đoàn kết, hi vọng điều đó sẽ không xảy ra. Trực giác sẽ đi sau lí trí !